Kasım 2013, Peyzaj Mimarlığı V. Kongresi: Dönüşen Peyzaj, Çukurova Üniversitesi, Adana.
Türkİye’de Peyzaj MimarlIğI UygulamalarInda
Eko-Malzeme KullanIm OlanaklarI ÜzeRİNe AraştIrmalar
Cemal Onur ALPAY*, Tanay BİRİŞÇİ**
* Odak Peyzaj Tasarım, İsmet Kaptan Mah. 1379 Sok. No:57/B/704 Konak, İzmir, Tel: 232 4841141, Fax: 232 4841142
** Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü,Ege Üniversitesi Yerleşkesi, Bornova, İzmir, Tel: 232 3112617, Fax: 232 3881864
ÖZET
Dünya ekosistemi üzerindeki insanın neden olduğu sorunlardan başlıcaları kaynak tüketimi ve yapılaşmadır. Doğal kaynakların büyük kısmı yapı uygulamaları sırasında ve yapılaşma sonrası yaşam sürecinde tüketilmekte veya tahrip edilmektedir.
Yapılaşmanın ekosistem üzerindeki baskılarına yönelik saptama ve çözüm çalışmaları dünya genelinde ekolojik planlama ve tasarım kriterlerini belirlemektedir. Bu kriterlerden bir tanesi de hem kaynakların korunması hem de kullanıcılara sağlıklı doğal bir çevre sağlayacak ve doğanın iyileştirilmesi amacıyla uygulamalarda kullanılacak ekolojik malzemelerin tercih edilmesidir.
Bu çalışmanın amacı, yapılaşmada malzeme kullanımına yönelik ekolojik kriterlerin genel yapı ölçeğinde saptanarak, bu malzemelerin peyzaj uygulamalarında kullanım olanakları örneklendirilmesidir.
Anahtar Kelimeler: Eko-Malzeme, Ekolojik Peyzaj Tasarımı, Sürdürülebilirlik,
ABSTRACT
The main negative anthropogenic effects on earth’s ecological system are caused by resource consumption and structuring. Most of these natural resources are being consumed or damaged at the structuring process or during the life practices after structuring.
The studies done about the definition and solution of the structuring pressure on ecosystem are defining the ecological planning and design principals all over the world. One of those principals is to choosing materials of design among the ecological ones both to conserve the resources and to provide a better natural environment for the users.
The purpose of this study is to define the ecological principals of the material usage at the general structure scale and to exemplify the usage opportunities of these materials in landscape applications.
Keywords: Ecological-Material, Ecological landscape design, Sustainability,
- GİRİŞ
‘’Malzeme; ekolojik tasarımın çevreye duyarlı yaklaşımının, sürdürülebilirlik yönünün tamamlayıcısı, ekolojik tasarımın merkezinde olan katılımcısıdır. Malzemenin yenilenebilmesi, geri dönüştürülebilmesi, düşük enerji tüketmesi, toksit olmaması, kendini onarması, değişime yatkın olması gibi özellikleri ekolojik mimari tasarımların malzemeye dayalı tasarım boyutunu oluşturmaktadır’’(Gezer, 2012).
Kışlalıoğlu ve Berkes’e göre ise, ekolojik malzeme; zehirli maddeler içeren endüstriyel konstrüksiyon malzemeleri dışında insan doğasına uygun, sağlıklı malzemeleri kapsar. Sentetik katkısı olmayan veya minimum olan doğal malzemeler; doğal taş, ahşap ve ahşap lifi, kil, saman, hasır, keten, saz, gibitamamen yeniden dönüşebilir malzemelerdir(Berber,2012). Ancak sözlük anlamı olarak malzeme kavramı; “Bir şeyi yapmak, bir ürün oluşturmak için kullanılması gereken nesne ya da araçların tümü” şeklinde tanımlanmıştır (Anonim,1986).
Bu bağlamda, ekolojik tasarımda malzeme (eko-malzeme), doğal kaynaklı ve işlem görmemiş olması önceliklerinin yanı sıra doğal kaynakların ve enerjinin korunumu gibi yarar sağlayıcı işlevleri ile de kullanılmaktadır. Dolayısı ile yapay kaynaklı veya işlem görmüş olsa dahi malzeme, çevresel faktörlere uyumu ve kaynak koruma gibi işlevsel yönleri ile ekolojik tasarımda yer almaktadır.
- MATERYAL VE YÖNTEM
Çalışmanın ana materyali eko-malzemeler ve bu konuda yapılan araştırmalardır.
Yöntem iki aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada; eko-malzeme ile ilgili farklı disiplinlerin yapmış oldukları çalışmaları içeren literatür taraması ve bu çalışmalarda belirlenen ekolojik malzeme seçim kriterlerinin listelenmesi gerçekleştirilmiştir. İkinci aşamada; belirlenen kriterlere göre peyzaj mimarlığı uygulamalarında kullanılabilecek malzemelere dair örnekler verilmiş, kullanım alanları irdelenmiştir.
- BULGULAR
3.1. Eko-Malzeme Seçim Kriterleri
Eko-malzeme seçiminde belirtilen kriterlerden birçoğunu sağlaması beklenebileceği gibi, yalnızca bir tanesini de sağlaması yeterli olabilir. Ancak malzeme neredeyse tüm kriterleri sağladığı halde herhangi bir kriterden çok uzak nitelikte olması durumunda da ekolojik açıdan olumsuz olarak değerlendirilebilir. Dolayısı ile herhangi bir eko-malzemenin seçiminde, çevresel katkı-zarar analizi yapılmalıdır. Peyzaj mimarlığı uygulamaları için eko-malzeme seçiminde dikkate alınacak kriterler, genel yapı ölçeğindeki kriterlerden farklı değildir. Bunlar üç ana başlık altında ele alınmaktadır.
3.1.1. Kaynak etkinliği
Son yıllarda ekonomi ve teknolojinin gelişmesi ile birlikte tüketim de artmıştır. Kişisel tüketimin yanı sıra artan nüfus, doğal kaynakların gereğinden fazla kullanımına sebep olmuş ve ekolojik eşiklerin aşılmasına neden olmuştur. Dolayısı ile insan kullanımına sunulmuş doğal kaynaklardan uzun vadede maksimum fayda sağlayarak niteliksiz atık birikiminin önüne geçmek adına yeniden kullanım ve geri dönüşüm sağlanmalıdır. Bu amaca hizmet edecek ekolojik malzeme seçimi kriterleri şu şekildedir (Anonim, 2006; Esin ve Yüksek, 2009);
- Yeniden kullanım,
- Dönüştürülmüş içerikli olma,
- Geri dönüşüm, Atık kompostlama,
- Malzeme kullanımını azaltma,
- Dayanıklılık,
- Hızlı yenilenebilir kaynaktan elde edilme.
3.1.2. Zararlı atık ve emisyon salınımını azaltma
Yapı malzemelerinin birçoğu, çeşitli yönlerden ekolojik kabul edilseler dahi üretim, kullanım ve yok ediliş aşamalarında yaydıkları zararlı atıklar ve emisyonlar sebebi ile olumsuz çevresel etkide bulunabilirler. Bu etkileri önlemek amaçlı eko-malzeme seçimi kriterleri şu şekildedir (Anonim, 2006; Berber, 2012);
- Doğal ya da az işlenmiş olması,
- Ozon tabakasına zarar vermeme,
- Tehlikeli ürünlere alternatif olma,
- Pestisit kullanımını azaltma ya da önleme,
- Yağmur suyu kazanımı ve korunması,
- Kazı kaynaklı salınımı azaltma,
- Yaşam kaynaklı atık ve kirliliği önleme.
3.1.3. Enerji ve su etkinliği
Yapılarda enerji ve su tüketimi, inşaat sürecinde başlayan ve yaşam süresince devam eden ciddi bir doğal kaynak tüketimi ve tahribatı yaratmaktadır. Bunu önlemek için minimum kaynaktan maksimum fayda prensibi ile enerji ve su etkin ekolojik tasarımlar geliştirilmektedir. Enerji ve su etkinliği açısından eko-malzeme seçimi kriterleri aşağıdaki gibidir (Anonim, 2006);
- Enerji etkin yaşam döngüsü,
- Isıtma ve soğutma yükünü azaltma,
- Akıllı tasarruf ekipmanları,
- Yenilenebilir enerji,
- Su tasarruf sistemleri,
- Yerel malzeme kullanımı,
3.2. Peyzaj Mimarlığı Uygulamalarında Kullanılabilecek Eko-Malzemeler
Tüm dünyada artan çevre sorunlarına bağlı olarak önem kazanan ekolojik tasarım ve eko-malzeme kullanımı, daha az kaynak tüketerek daha fazla kazanım sağlamak amacı ile peyzaj mimarlığı çalışmalarında da tercih edilmektedir. Peyzaj uygulamalarında eko-malzeme kullanımı diğer malzemelere kıyasla, sağlıklı ve güvenli, estetik, az bakım gerektiren, fonksiyonel, kolay elde edilebilir ve ekolojik açıdan çevreye zararlı olmaması yönleri ile daha avantajlıdır (Anonim, 2013).
Peyzaj mimarlığı uygulamalarında kullanılabilecek eko-malzemeler, doğal veya yapay oluşu, dönüşüm malzeme içeriği, malzemenin yeniden kullanımı ve yerel temin olanakları açısından irdelenmiştir (Anonim, 2013).
Ekolojik tasarımda doğal malzemeler her zaman öncelikli tercih olmasına rağmen, ekolojik işlevi yüksek yapay ürünlere de yer verilmektedir. Özellikle enerji ve su etkin peyzaj tasarımlarında kullanılan teknolojik ürünler yapay malzemelerdir. Ancak sağladıkları ekolojik yarar, üretim ve bertaraf aşamasındaki ekolojik zararlarından yüksek olduğu için bu ürünler ekolojik uygulamalarda yer almaktadır. Doğal malzeme atıkları, çeşitli işlemler uygulanarak dönüşüm içeriği olarak yapay malzemelerde değerlendirilebilmektedir.
Örneğin, doğal ahşap tozlarından üretilen kompozit ahşap malzemeler, geri kazanım yönünden dolayı ekolojiktir. Ancak üretim safhasındaki içeriğine eklenen kimyasalların çevresel etkileri ahşap kompozit türüne göre değişkenlik göstermektedir (Seçkin, 2006). Bu sebepten, yapay malzemeler ekolojik katkı ve zararları, ekolojik kriterler doğrultusunda doğru irdelenerek kullanıldığı takdirde ekolojik uygulamalarda önemli bir çevresel katkı sağlayabilmektedir.
Dönüştürülmüş içerikli ürünler, birçok ekolojik malzemenin önemli özelliklerinden bir tanesidir. Çeşitli evsel ve endüstriyel atıkları yeniden değerlendiren ve bu şekilde onları niteliksiz atık olmaktan kurtaran bu yaklaşım, kaynak korunumu sağlamakta ve kirlilikleri önlemektedir (Berber, 2012).
‘’Yeniden kullanım, yapının ömrünü tamamlaması veya işlev değiştirmesi sırasında kullanım ömrünü tamamlanmış yapı malzemeleri ve elemanlarının fazla zarar vermeden kullanıldıkları yerden sökülüp çok az bir işlem uygulayarak tekrar başka bir yapıda kullanılmasıyla doğal kaynaklar korunmuş ve arazi doldurma üzerindeki baskılar azaltılmış olur. Bu amaçla uygulamalarda kolaylıkla sökülebilen ve yeniden kullanılabilen malzemelerin seçilmesi o uygulamaya ekolojik bir özellik kazandırmaktadır’’ (Esin ve Yüksek, 2009).
Yerel malzeme kullanımı, özellikle transferden kaynaklanan çevre sorunlarının önlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Malzemenin ham maddesinin üretim yerine, ürünün de uygulama alanına taşınması sırasında ortaya çıkacak enerji gereksinimi, yerel malzeme kullanımı ile önlenebilmektedir (Esin ve Yüksek, 2009). Ayrıca yerel malzemelerin, yabancı malzemelere kıyasla çevre koşullarına karşı dayanımı daha yüksek olabilmektedir.
Eko-malzemeler peyzaj mimarlığı uygulamalarında, uygulamanın da karakterine bağlı olarak çok çeşitli işlev ve kullanım şekillerine sahip olabilmektedir. Çalışma kapsamında irdelenmek üzere seçilen örnek eko-malzemeler, Anonim (2013)’de yapılan sınıflandırma referans alınarak zemin kaplamaları, toprak iyileştirici malzemeler, duvar malzemeleri, sulama malzemeleri, aydınlatma malzemeleri, yenilenebilir enerji üretimi sağlayan malzemeler, enerji tasarrufu sağlayan malzemeler, aydınlatma malzemeleri, çit malzemeleri ve donatı malzemeleri olarak sınıflandırılmıştır. Çizelge.1.’de eko-malzemelerin peyzaj uygulama alanlarında kullanımları bu sınıflandırma ve seçilen baz alınan kriterler doğrultusunda incelenmiştir.
Çizelge.1. Peyzaj uygulama alanlarında eko-malzeme kullanımları.
| Malzeme Adı | Kullanım Yeri / İşlevi | Doğal/ Yapay | Dönüşüm/ Yeniden kullanım |
Yerel / Yabancı* |
| Sıkıştırılmış kiremit ve taş tozları | Zemin kaplama | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
| Doğal taş parçacıkları | Zemin kaplama | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
| Beton bloklar | Zemin kaplama | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
| Dönüştürülmüş cam | Zemin kaplama | Doğal | Dönüşüm | Yabancı |
| Kompost | Toprak iyileştirme | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
| Saman | Duvar | Doğal | – | Yerel |
| Kerpiç | Duvar | Doğal | – | Yerel |
| Sulama başlıkları | Sulama | Yapay | – | Yabancı |
| Yağmur ve yüzey suyu depoları | Sulama | Yapay | – | Yabancı |
| Güneş tüneli | Aydınlatma | Yapay | – | Yabancı |
| Güneş sensörü | Aydınlatma | Yapay | – | Yabancı |
| Güneş paneli | Enerji üretimi | Yapay | – | Yabancı |
| Rüzgar tribünü | Enerji üretimi | Yapay | – | Yabancı |
| Rüzgar bacası | Enerji tasarrufu | Yapay | – | Yerel |
| Travers | Donatı | Doğal | Yeniden kullanım | Yabancı |
| Dönüştürülmüş çelik | Donatı, Çit | Yapay | Dönüşüm | Yabancı |
| Doğal taş | Zemin kaplama, Duvar | Doğal | – | Yerel |
| Ahşap kompozit | Zemin kaplama, Çit, Donatı | Yapay | Dönüşüm | Yabancı |
| Yemiş kabukları | Zemin kaplama, Toprak iyileştirme | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
| Atık metal | Çit, Donatı | Yapay | Yeniden kullanım | Yerel |
| Atık ahşap | Çit, Donatı, Duvar | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
| Doğal Ahşap | Zemin kaplama, Donatı, Duvar, Çit | Doğal | – | Yerel |
| Bitki | Zemin kaplama, Çit, Enerji Tas., Duvar | Doğal | – | Yerel |
| Moloz atıkları | Zemin kaplama, Duvar | Yapay | Yeniden kullanım | Yerel |
| Odun parçacıkları | Toprak iyileştirme, Zemin kaplama | Doğal | Yeniden kullanım | Yerel |
*Yalnızca uygulama alanının yakın çevresinden temin edilebilecek malzemeler yerel olarak kabul edilmektedir.
SONUÇ ve ÖNERİLER
Yoğun yapılaşma sonucu oluşan ekolojik baskıların, bina ölçeği yanı sıra arazi ölçeğinde de ele alınması gerekmektedir. Bu doğrultuda geliştirilecek ekolojik tasarım kararlarında bina ve dış mekanlar birbirinden bağımsız düşünülemez. Doğal ve kültürel peyzaj alanları, yaşam kaynaklı çevre sorunlarını azaltma ya da önleme noktasında binayı destekler ve telafi eder niteliktedir. Ekolojik tasarım hedeflerine uygun eko-malzeme seçimi, peyzaj uygulama alanının konumuna, niteliğine ve türüne göre değişiklik göstermektedir.
Teknolojinin faydalı yönde kullanımı ile insan kaynaklı çevresel etkilerin azaltılması için geliştirilen teknik, araç ve malzemeler gün geçtikçe artmaktadır. İdeal ekolojik tasarım modelinin oluşturabilmesi sürekli yenilenen ekolojik bilgiler ve analizlerin izlenmesi ile olasıdır. Söz konusu bilgi ve analizler doğrultusunda uygulamaya yönelik eko-malzeme seçilebilir ve hatta yenileri geliştirilebilir. Peyzaj mimarlığı uygulamalarında yapay malzemelerin yanı sıra canlı materyallerin de kullanılabilir olması, ekolojik tasarım hedeflerini sağlamada büyük avantaj sağlamaktadır. Bitkisel materyal, birçok fonksiyonel kullanım olanağı sunmaktadır. Ekolojik tasarım kriterlerine uygun bitkisel tasarım ile enerji etkinliği, su etkinliği, biyokonfor, toprak ıslahı, erozyon kontrolü, biyolojik çeşitlilik gibi çeşitli ekolojik yarar sağlamaktadır. Yapılarda soğutma ve ısıtma için kullanılan enerjinin azaltılması amacı ile yapılacak enerji etkin bitkisel tasarım ile her mevsim iklim kontrolü sağlamak olasıdır. Bitkisel materyal, yalnızca insan kullanımına yönelik biyokonfor sağlamakla kalmayıp, o bölgede yaşayan tüm canlıların gereksinim duyduğu uygun iklim koşullarını ve yaşam alanlarını sunmaktadır. Böylelikle ekolojik tasarımın hedeflediği biyolojik çeşitliliğe de katkıda bulunulmaktadır.
Ekoloji, birçok değişkene sahip bir kavram olması sebebi ile her ekolojik tasarım uygulaması için teknik ve malzemeler farklılık göstermektedir. Dolayısı ile ana ilkesi “minimum kaynak tüketimi ve tahribatı ile maksimum fayda sağlayacak, sürdürülebilir tasarım’’ olan ekolojik tasarım modeline göre şekillenen kriterler doğrultusunda en uygun eko-malzeme seçimi yapılabilecektir.
KAYNAKLAR
Anonim, 1986. Büyük Larousse Sözlük ve Ans. Cilt:7, Sayfa:3662. Milliyet Yay., İstanbul.
Anonim, 1999. Soil Decontamination (Volatile Organic Compounds), Kern Country Air Pollution Control District, http://www.arb.ca.gov/DRDB/KER/CURHTML/R414-2.HTM, Erişim Tarihi: 19 Ağustos 2013.
Anonim, 2006. Building Materials: What Makes a Product Green? Environmental Building News, http://www.buildinggreen.com/ebn/sample/EBN_Green_Products.pdf, Erişim Tarihi: 15 Haziran 2013.
Anonim, 2013. Green Home Remodel: Landscape Materials, http://www.seattle.gov/dpd/greenbuilding/docs/dpds_007581.pdf, Erişim Tarihi: 11 Ağustos 2013
Berber, F., 2012. Ekolojik Malzemenin Tasarımdaki Yeri ve Ekolojik Malzemeyle Mimari Konut Tasarımı, Haliç Üniversitesi, FBE, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Esin, T. ve Yüksek, İ., 2009. Çevre Dostu Ekolojik Yapılar, 5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu, Karabük.
Gezer, H., 2012. Malzemenin Gizil Güçlerinin Mimariye Katkısı. İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, (20) 97-118.
Seçkin, P.N., 2006. Ekolojik Değerlere Göre Ahşap Kompozit Malzemenin Seçim Kriterleri, Mimar Sinan Üniv., FBE, Mimarlık ABD, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.